İsm-i Fail

وَ أَمَّا الْفَاعِلِ؛ فَيُنْظَرُ فِي عَيْنِ الْفِعْلِ الْمَاضِى، فَإِنْ كَانَ مَفْتُوحًا فَوْزْنُهُ؛ نَاصِرٌ. وَ إِنْ كَانَ مَضْمُومًا فَوَزْنُهُ؛ عَظِيمٌ وَ ضَخِمٌ. وَ إِنْ كَانَ مَكْسُورًا فَوَزْنُهُ مِنَ الْمُتَعَدِّى؛ عَالِمٌ وَ مِنَ اللاَّزِمِ؛ يَأْتِى عَلَى أَرْبَعَةِ اَوْزَانٍ؛ مَرِيضٌ وَ زَمِنٌ بِفَتْحِ الزَّايِ وَ كَسْرِ الْمِيمِ، وَ اَحْمَرَ لِلْمُذَكَّرِ وَ حَمْرَاءَ لِلْمُؤَنَّثِ بِالْمَدِّ وَ جَمْعُهُمَا؛ حُمْرٌ بِضَمِّ الْحَاءِ وَ سُكُونِ الْمِيمِ وَ تَثْنِيَةُ اَحْمَرَ؛ اَحْمَرَانِ. وَ تَثْنِيَةُ حَمْرَاءَ؛ حَمْرَوَانِ. وَ عَطْشَانُ لِلْمُذَكَّرِ وَ تَثْنِيَةُ عَطْشَانُ؛ عَطْشَانَانِ. وَ عَطْشَى بِفَتْحِ الْعَيْنِ وَ سُكُونِ الطَّاءِ وَ بِالْقَصْرِ لِلْمُؤَنَّثِ وَ جَمْعُهُمَا؛ عِطَاشٌ بِكَسْرِ الْعَيْنِ وَ تَثْنِيَةُ عَطْشَى؛ عَطْشَيَانِ. وَ اخْتَصَرْتُ بِذِكْرِ مَا يُمْكِنُ ضَبْطُهُ مِنَ الْفَاعِلِ وَ تَرَكْتُ مَا عَدَاهُ.

وَ أَمَّا الْفَاعِلِ؛ ism-i faile gelince; فَيُنْظَرُ bakılır, فِي عَيْنِ الْفِعْلِ الْمَاضِى mazi formdaki fiilin aynül fiiline, فَإِنْ eğer o aynül fiil, كَانَ مَفْتُوحًا meftuh olursa, فَوْزْنُهُ؛ buna göre ism-i failin vezni; فَاعِلٌ kalıbında olur, mevzunu ise نَاصِرٌ “yardım eden” şeklinde olur. وَ إِنْ كَانَ مَضْمُومًا şayet mazi fiilin aynül fiili madmum olur ise; فَوَزْنُهُ؛ buna göre ism-i failin vezni; فَعِيلٌ kalıbında ve فَعِلٌ kalıbında olur, bu vezinlerin mevzunu عَظِيمٌ “azim olan” ve وَ ضَخِمٌ ve “iri olan” gibi. وَ إِنْ كَانَ مَكْسُورًا şayet o mazi fiilinin aynül fiili meksur olursa; فَوَزْنُهُ o halde ism-i failin vezni; مِنَ الْمُتَعَدِّى؛ müteaddi fiillerde; فَاعِلٌ mevzunu عَالِمٌ “bilen” gibi, وَ مِنَ اللاَّزِمِ؛ ve lazım fiilden ise; يَأْتِى gelir, عَلَى أَرْبَعَةِ اَوْزَانٍ dört vezin üzere gelir; فَعِيلٌ vezninde مَرِيضٌ “hasta olan” gibi, وَ زَمِنٌ ve فَعِلٌ vezninde زَمِنٌ “kötürüm olan” gibi. بِفَتْحِ الزَّايِ bu زَمِنٌ lafzı za harfinin fethalı olmasıyla mültebistir ve وَ كَسْرِ الْمِيمِ mim harfinin kesreli olmasıyla mültebistir. وَ اَحْمَرَ ve اَفْعَلَ vezninden gelen اَحْمَرَ “kırmızı olan” ism-i faili. لِلْمُذَكَّرِ müzekker içindir. وَ حَمْرَاءَ ve hamra lafzı ise لِلْمُؤَنَّثِ müennes içindir, بِالْمَدِّ medd iledir. وَ جَمْعُهُمَا؛ ve bu اَحْمَرَ ve حَمْرَاءَ lafızlarının cemlerine gelince; اَحْمَرَ lafzının cemisi حُمْرٌ “kırmızı olanlar” şeklindedir, بِضَمِّ الْحَاءِ ha harfinin dammesiyle ve وَ سُكُونِ الْمِيمِ mim harfinin sükunuyladır. وَ تَثْنِيَةُ اَحْمَرَ؛ ve اَحْمَرَ lafzının tesniyesi; اَحْمَرَانِ şeklindedir. وَ تَثْنِيَةُ حَمْرَاءَ؛ ve حَمْرَاءَ lafzının tesniyesi; حَمْرَوَانِ şeklindedir. وَ عَطْشَانُ ve عَطْشَانُ “susuz kimse” lafzı; لِلْمُذَكَّرِ müzekker içindir. وَ تَثْنِيَةُ عَطْشَانُ؛ ve عَطْشَانُ lafzının tesniyesi; عَطْشَانَانِ şeklindedir. Ve عَطْشَانُ lafzının müennesi; عَطْشَى şeklindedir. بِفَتْحِ الْعَيْنِ ayn harfinin fethasıyla, وَ سُكُونِ الطَّاءِ ve ta harfinin sükunuyla mültebistir. بِالْقَصْرِ kasır ile müennestir, yani elif-i maksura ى gelir sonuna, لِلْمُؤَنَّثِ müennes içindir. وَ جَمْعُهُمَا؛ ve عَطْشَانُ ve عَطْشَى lafızlarının cemileri; عِطَاشٌ şeklindedir, بِكَسْرِ الْعَيْنِ ayn harfinin kesresiyledir. وَ تَثْنِيَةُ عَطْشَى؛ ve عَطْشَى lafzının tesniyesi; عَطْشَيَانِ şeklindedir. وَ اخْتَصَرْتُ ve muhtasar (kısa) tuttum, بِذِكْرِ مَا o sayılan vezinleri zikretmekte, يُمْكِنُ mümkün oluyor, ضَبْطُهُ o vezinlerin zabtı, مِنَ الْفَاعِلِ ism-i failden, وَ تَرَكْتُ ve terk ettim, bıraktım; مَا عَدَاهُ sayılan ism-i fail vezinlerden başka olanları.

Metnin Toplu Manası; İsm-i faile gelince, mazi fiilin aynül fiiline bakarak ism-i fail vezinlerini çıkartabiliriz. Eğer mazi fiilin aynül fiili fethalı olursa ism-i failin vezni فَاعِلٌ şeklinde olur. Şayet o mazi fiilin aynül fiili dammeli olursa ism-i failin vezni فَعِيلٌ ve فَعِلٌ şeklinde olur. Şayet o mazi fiilin aynül fiili kesreli olursa ism-i failin vezni müteaddi fiiller için فَاعِلٌ ve lazım fiiller için 4 vezinde gelir. O 4 vezin şöyledir; فَعِيلٌ ve فَعِلٌ ve اَفْعَلُ ve فَعْلاَءُ şekillerindedir. Şimdi aşağıdaki tabloda اَفْعَلُ ve فَعْلاَءُ bablarının tesniyeleri ve cemilerini görelim.

Mazisinin aynül fiili kesreli olan ism-i fail vezni lazım fiiller için 4 vezinde gelir. O 4 vezin şöyledir; فَعِيلٌ ve فَعِلٌ ve اَفْعَلُ ve فَعْلاَءُ şekillerindedir. فَعِيلٌ zaten zikredildi yukarıda, فَعِلٌ da zikredildi. Gelelim اَفْعَلُ ve فَعْلاَءُ vezinlerine;