وَ أَمَّا الْأَمْرُ بِالصِّيغَةِ وَ هُوَ أَمْرُ الْحَاضِرِ، فَهُوَ جَارٍ عَلَى لَفْظِ الْمُضَارِعِ الْمَجْزُومِ. فَإِنْ كَانَ مَا بَعْدَ حَرْفِ الْمُضَارَعَةِ مُتَحَرِّكًا فَتُسْقِطُ مِنْهُ حَرْفَ الْمُضَارَعَةِ وَ تَأْتِى بِصُورَةِ الْبَاقِى مَجْزُومًا، فَتَقُولُ فِي أَمْرِ الْحَاضِرِ مِنْ تَدَحْرَجَ؛ دَحْرِجْ دَحْرِجَا دَحْرِجُوا، دَحْرِجِى دَحْرِجَا دَحْرِجْنَ. وَ هَكَذَا قِيَاسُ سَائِرِ الْأَمْثِلَةِ، تَقُولُ فَرِّحْ وَ قَاتِلْ وَ تَكَسَّرْ وَ تَبَاعَدْ وَ تَدَحْرَجْ.
وَ أَمَّا الْأَمْرُ emir fiiline gelince, بِالصِّيغَةِ siga ile olan, وَ هُوَ ve o, أَمْرُ الْحَاضِرِ emr-i hazır; فَهُوَ emri hazır, جَارٍ caridir, gelir, عَلَى لَفْظِ الْمُضَارِعِ الْمَجْزُومِ meczum olan muzari lafzına, فَإِنْ كَانَ şayet olursa, مَا بَعْدَ حَرْفِ الْمُضَارَعَةِ muzaraat harfinden sonraki har olursa, مُتَحَرِّكًا harekeli, فَتُسْقِطُ مِنْهُ ondan (muzari fiilinden) düşürürsün, حَرْفَ الْمُضَارَعَةِ fiilin muzaraat harfini, وَ تَأْتِى ve getirirsin, بِصُورَةِ sureti, şekli, الْبَاقِى kalan, مَجْزُومًا meczum olarak. فَتَقُولُ o halde dersin ki, فِي أَمْرِ الْحَاضِرِ emr-i hazır sigası için, مِنْ تَدَحْرَجَ tedahrece fiili için; müzekker olarak دَحْرِجْ دَحْرِجَا دَحْرِجُوا ve müennes olarak دَحْرِجِى دَحْرِجَا دَحْرِجْنَ dersin. وَ هَكَذَا قِيَاسُ سَائِرِ الْأَمْثِلَةِ hakeza diğer misaller de böyle çekilip kıyas edilir. تَقُولُ dersin ki; فَرِّحْ ve قَاتِلْ ve تَكَسَّرْ ve تَبَاعَدْ ve تَدَحْرَجْ olarak.
Metnin Toplu Manası; Siga ile olan emr-i hazır fiili meczum muzari lafzı üzerine caridir, gelir. Şayet o muzari fiilin muzaraat harfi harekeli ise o harfi düşürürsün ve geri kalanlar meczum muzari gibi aynen kalır. تَدَحْرَجَ fiili için müzekker olarak دَحْرِجْ دَحْرِجَا دَحْرِجُوا ve müennes olarak دَحْرِجِى دَحْرِجَا دَحْرِجْنَ dersin. Diğer sülasi mücerred ve mezid bablarda da aynı şeyler geçerlidir. فَرِّحْ ve قَاتِلْ ve تَكَسَّرْ ve تَبَاعَدْ ve تَدَحْرَجْ dersin.
Not: Musannıfın dolaylı olarak anlatmış olduğu konuyu kısaca ele alır isek, her hangi bir muzari fiilinden emr-i hazır elde etmek için evvela son harekesini cezm ederiz, sonra baştaki muzaraat harfini atarız, eğer muzaraat harfi atıldıktan sonra fiili sakin harf ile kalıp okunamıyorsa o fiilin başına bir vasıl hemzesi getiririz. Bu vasıl hemzesinin harekesini ise o muzari fiilin ayn ul-fiili belirler. Eğer muzari fiilin ayn ul-fiili fetha veya kesre ise vasıl hemzesi kesre, eğer damme ise vasıl hemzesi damme olur. Aşağıdaki tabloda birkaç misal ile anlatışmıştır.
| Emr-i Hazır Yapımı | |||
| Muzari fiil | يَفْتَحُ | يَضْرِبُ | يَنْصُرُ |
| Son harfi cezm et | يَفْتَحْ | يَضْرِبْ | يَنْصُرْ |
| Muzaraat harfini kaldır | فْتَحْ | ضْرِبْ | نْصُرْ |
| Vasıl hemzesi ekle | اِفْتَحْ | اِضْرِبْ | اُنْصُرْ |
| Görüldüğü gibi fiillerimizde ilk iki işlemi yaptıktan sonra fiillerimiz فْتَحْ ve ضْرِبْ ve نْصُرْ hallerini aldılar. Şayet fiiller böyle sakin harfle başlamamış olsaydı bu kadarı yetecekti ve emir fiili elde edilecekti. Ama sakin olmaları hasebiyle başlarına vasıl hemzesi dahil olmalıydı ve nitekim oldu da. Bu vasıl hemzesinin harekesi يَفْتَحُ fiilinin ayn ül-fiili fetha olduğundan emir fiilindeki vasıl hemzesi kesre, يَضْرِبُ fiilinde kesre olduğu için vasıl hemzesi kesre ve son olarak يَنْصُرُ fiilinde ise ayn ül-fiil damme olduğu için emir fiilindeki vasıl hemzesi de dammeli olarak gelmiştir. Vasıl hemzesine ihtiyaç duymayan fiile misal; تَكَلَّمَ fiilinin muzarisini ele alalım, muzarisi يَتَكَلَّمُ şeklindedir. Sondaki harfi cezm edersek ve baştaki muzaraat harfini atarsak geriye تَكَلَّمْ kalır. Görüldüğü gibi vasıl hemzesine gerek yoktur. | |||
Yorum Yaz