Lem ve Lemma

و هِيَ لم و لما، لِنَفْى الماضِى

Bir fiili muzariyi cezm eden edatların ilk ikisi; lem ve lemma’dır. Bu lem ve lemma mazi fiilden hükmü nefy eder. Önlerine gelen muzari fiil maziye menfi halde döner. Misal; لم يَلِدْ “doğmadı” ve لما يَنْصُرْ “henüz yardım etmedi” gibidir.

Lem ile Lemma’nın Farkı; Bir Mureb fiili muzariyi cezm eden lem ve lemma edatları, muzari olan önlerindeki fiilleri, mazi zamana çevirip hadeslerini nefy ederek ortak manada buluşurlar. Fakat ayrıldıkları yönleri de vardır. 5 Hususta lem ve lemma birbirinden ayrılır.

1. Husus: lem kelimesinin cezm ettiği muzari fiil üzerine şart edatı dahil olabilir fakat lemma kelimesinin cezm ettiği muzari fiil üzerine şart edatı dahil olamaz. Misal; إِنْ لم تَقُمْ أَقُمْ “Eğer kalkmazsan ben de kalkmam” misali uygundur. إِنْ لما تَقُمْ أَقُمْ böyle bir terkib yapılamaz.

Diğer misal; يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لم تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ “Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, o takdirde O’nun risaletini tebliğ etmemiş olursun. Ve Allah seni insanlardan korur. Muhakkak ki Allah, kafirler kavmini hidayete erdirmez” ayetinde olduğu gibi. Maide suresi 67. Ayet-i kerimesi.

2. Husus: Lemma kelimesinin cezm ettiği fiili muzarinin hadesinin menfiliğinin hal zamanına kadar, yani lemma dahil olana kadar şarttır. Bu lem için şart değildir. Misal; لم يَكونْ ثُمَّ كانَ “olmadı, sonra oldu” gibi. لما يَكونْ ثُمَّ كانَ bu terkib denilemez. Yani lem edatı, muzarinin önüne geliyor ve mazi hale çevirip nefy ediyor. İşte bu nefylik yine muzari manada devam etmelidir. Lemma’da bu olamaz. Lem’de olur. Buna misal; قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا Zekeriya peygamber: “Rabbim, gerçekten ben zayıfladım ve benim kemiklerim de zayıfladı ve başım, saçlarım ağardı. Ve Rabbim, ben Sana dua ederek şâki olmadım.” dedi.

3. Husus: Lemma kelimesini dahil olduğu fiili muzarinin menfiliğinin hal zamanına yakın olması şarttır. Yani lemma kelimesinin cezm ettiği fiili muzarinin hadesinin, lemma kelimesinin dahil olduğu terkibin telaffuz edildiği zamana yakın bir zamanda nefyedilip, bu menfiliğin hal zamanına kadar devam etmesi şarttır. Bu husus lem için şart değildir. Misal; لم يكونْ زيدٌ فى العَامِ الماضى مُقِيمًا “Zeyd geçen sene ikamat etmemişti” denilir. لما يكونْ زيدٌ فى العَامِ الماضى مُقِيمًا denilmez.

4. Husus: Lemma kelimesinin nefy ettiği fiili muzarinin hadesinin tahakkuk etmesi, beklenen bir hades olması şarttır. Lem için şart değildir. Misal; بَلْ لما يَذُوقُوا عَذَابِ “hayır, onlar benim azabımı henüz tatmadılar” ayeti celilesi. Sad suresi 8. ayeti.

5. Husus: Lemma kelimesinin cezm ettiği fiili muzari, kendisine delalet edecek bir karine olması durumunda hazf edilebilir. Lem için caiz değildir. Misal; صَلْتُ إلى بَغْدَادَ و لما (اي و لما أَدْخُلْهَا) “Bağdat’a ulaştım, henüz ona girmedim” denilebilir.